In ons rivierengebied en in de Delta in Zuidwest Nederland vind je een distelachtige plant die tot de familie van de Schermbloemen behoort. Maar de bloeiwijze lijkt niet op een vlak scherm zoals we dat bij die familie normaal aantreffen maar op een bolvormige bloeiwijze met kleine stekelige bloemen. Het is de Kruisdistel, Eryngium campestre, en deze plantensoort staat in wat ruiger grasland en op zandige, maar toch redelijk voedselrijke rivierduinen.
Kruisdistel, Eryngium campestre L., is net als de Blauwe zeedistel een soort uit de Schermbloemenfamilie, of Apiaceae, hoewel je bij het eerste aanzien vanwege het zeer stekelige uiterlijk denkt met een distel te maken hebben. De hele plant is immers zeer stekelig, niet alleen de bladeren maar ook de stengels en bloeiwijzen. Dat laatste komt door de stevige stekels aan de rand van de meer op een hoofdje dan op een scherm lijkende bloeiwijze.
De witte bloemetjes hebben korte niet vergroeide kroonblaadjes van maximaal 2,5 mm staan met hun ongedeelde lijnlancetvormige schutbladeren dicht bij elkaar in een bolvormig, hoofdjesachtig scherm. De kelktanden zijn voor schermbloemigen sterk ontwikkeld en eindigen in een scherpe priem. De omwindselbladen zijn eveneens gestekeld en scherp getand. In de bloemetjes staan bleke helmdraden, die niet vergroeid zijn met de kroonblaadjes. Ze produceren nogal wat nectar wat diverse insecten zoals bijen aantrekt. Na bevruchting door insecten als langtongige vlinders groeien de onderstandige vruchtbeginsels uit tot tweedelige splitvruchten die met papillen bezet zijn.
De plant heeft een bleekgroene kleur en is niet blauw aangelopen zoals de Blauwe zeedistel. De aan de voet van de stengel staande wortelbladeren zijn meestal dubbel veerdelig en veel langer dan de veerdelige stengelbladeren. Aan de plant vind je 10-20 bloeiwijzen.
Kruisdistel staat bij voorkeur op vochtig tot droge kalkhoudende grond op rivierduinen, zandige dijken langs rivieren en in het Deltagebied en hier en daar in kalkgrasland en in grazige duinen. Ook staat ze wel rond het IJsselmeer. De planten zijn goed aangepast aan de droge plekken waar ze staan en een kenmerk dat daar ook aan bijdraagt is de tot wel twee meter lange zeer diep reikende wortel.
MM_111125
Nederland is zo ongeveer de noordgrens van het areaal, dat is het totale verspreidingsgebied, van de Kruisdistel. In ons land tref je de soort vooral aan langs de grote rivieren en in de Delta en je vind haar ook zuidelijker langs de Maas in België en in de zuidelijke delen van de Ardennen. Bij voorkeur staat ze op rivierduinen en duintjes langs het IJsselmeer en op dijkhellingen. Ze staat graag in de volle zon en er moet wat kalk in de zandige bodem zitten. In Schaminée, J. et al. (2010) Veldgids Plantengemeenschappen van Nederland wordt een tweetal plantengemeenschappen beschreven waarin de Kruisdistel een belangrijke rol speelt:
14Bc2 Associatie van Sikkelklaver en Zachte haver
31Ca2 Kweekdravik-associatie
De habitus, dat is het hele uiterlijk, van Kruisdistel is geheel en al aangepast aan de standplaats. De leerachtige bladeren en stengels zorgen ervoor dat de verdamping minimaal is en de stekels beschermen de plant tegen vraat door dieren. Daarin lijkt ze in hoge mate op de Blauwe zeedistel, ook een soort uit de Schermbloemenfamilie.
Meer informatie over de ecologie van de Kruisdistel en de relaties die de soort onderhoudt met andere organismen vind je in Weeda, E.J. et al., (1987) Nederlandse oecologische Flora.Wilde planten en hun relaties. Deel 2: 247.
Het determineren op wetenschappelijke basis kan gebeuren met behulp van Meijden, R. van der (2005) Heukels' Flora van Nederland, 23ste druk: 552. Of met de nieuwe 24ste druk van deze flora: Duistermaat, L. (2020) Heukels' Flora van Nederland: 753.
Een andere determinatie is mogelijk met Heijmans, E., Heinsius, H.W. en Thijsse, Jac.P. (1983) Geïllustreerde flora van Nederland, 22ste druk: 638.
Uitspraak van de wetenschappelijke naam: Erýngium campéstre