Met zijn tweezijdig symmetrische bloemen die niet in schijnkransen maar in een veeltakkig bijscherm staan valt Knopig helmkruid, Scrophularia nodosa, op in de kruidlaag van onze rijke loofbossen. Ook op kapvlakten, in struweel en in bermen die grenzen aan struweel kun je de soort aantreffen. De bloemkronen lijken op een helm en hebben kleuren die variëren van bruin tot rood, geel en groen.
In de kruidlaag van onze rijke loofbossen, in struweelranden en op kapvlakten, maar ook in bermen die aan struwelen grenzen vinden we Knopig helmkruid, Scrophularia nodosa L. uit de Helmkruidfamilie of Scrophulariaceae.
Door zijn vierkante stengel met scherpe hoeken, de kruisgewijze bladstand en de tweezijdig symmetrische bloemen die op lipbloemen lijken, wordt al snel gedacht dat het een plantensoort uit de familie van de Lipbloemen is, maar dat is niet zo. Wat ook al snel blijkt uit de opbouw van de bloeiwijze: er is geen sprake van schijnkransen, maar van een vertakt meerbloemig bijscherm.
De bladeren zijn driehoekig en hebben een hartvormige voet en ze zitten met een korte steel zonder steunblaadjes aan de rechtopstaande stengel. Ze eindigen in een spitse punt en hebben een gezaagde bladrand.
Ondergronds heeft Knopig helmkruid een dikke wortelstok met knolachtige uitwassen. Door deze wortelstok kan de plant overwinteren; het is dus een meerjarige plantensoort.
De bloemen in de bloeiwijze hebben een helmvormige bloem. De kroonbladen zijn met zijn alle vergroeid en de vier helmdraden staan op de kroonbladen ingeplant. De bovenlip van de helm bestaat uit twee vergroeide kroonbladen en in het midden van deze bovenlip vinden we een schild- of schubvormige structuur. Evolutionair is dit een anders gevormde meeldraad, een zogenaamd staminodium. De vier normale meeldraden met helmknoppen liggen op de onderlip, die in feite uit drie vergroeide kroonbladen bestaat. Er zijn twee wat langere en twee wat kortere meeldraden.
In de bloem vinden we een bovenstandig vruchtbeginsel dat tweehokkig is met een stijl en twee stempellobben. De bloemen worden bezocht door wespen, hommels en bijen en deze brengen de bestuiving en bevruchting tot stand. Na bevruchting groeit het vruchtbeginsel uit tot een tweehokkige doosvrucht (Let erop dat Lipbloemen een vierhokkig vruchtbeginsel hebben; dus ook in dit kenmerk onderscheidt Knopig helmkruid zich van plantensoorten uit de Lipbloemenfamilie).
De plantensoort houdt van vochtige, redelijk rijke bodems en staat meestal in de schaduw van andere hoogopgaande bosplanten.
MM_130310
Het verspreidingsgebied van Knopig helmkruid reikt van Europa tot in Centraal-Azië. De plantensoort is vrij algemeen, maar wat zeldzamer in veen- en zeekleigebieden en op de Waddeneilanden. Schaminée, J. et al. (2010) Veldgids Plantengemeenschappen van Nederland deelt de soort in in de
43 Klasse der voedselrijke Eiken- en Beukenbossen
Wanneer de bloemen van Knopig helmkruid open gaan zijn de stempellobben ontvankelijk. De meeldraden zijn dan nog opgerold en nog niet rijp. Pas een dag later ontrollen de meeldraden en kunnen de helmknoppen opengaan. Dan pas komt het pollen of stuifmeel vrij en wordt aan bezoekende insecten meegegeven. Zo wordt ervoor gezorgd dat er kruisbestuiving tot stand komt. uit de tweehokkige doosvrucht komen veel kleine zaden te voorschijn die niet al te lang kiemkrachtig blijven.
Wanneer in een bos een boom omvalt kan Knopig helmkruid sterk manifesteren. Uit de wortelstokken groeien dan meerdere planten, die zich dan door zaadvorming uitbreiden. Hebben ze zich dan op een nieuwe plaats gevestigd dan zullen ze weer een wortelknol met uitwassen vormen en wachten op een volgende 'catastrofe'.
Voor meer uitgebreide informatie over de relaties met andere organismen, het milieu en de ecologie van Knopig helmkruid verwijzen wij naar Weeda, E.J. et al., (1988) Nederlandse oecologische Flora. Wilde planten en hun relaties. Deel 3: 204.
Het determineren op wetenschappelijke basis kan gebeuren met behulp van Meijden, R. van der (2005) Heukels' Flora van Nederland, 23ste druk: 491. Of met de nieuwe 24ste druk van deze flora: Duistermaat, L. (2020) Heukels' Flora van Nederland: 662.
Een andere determinatie is mogelijk met Heijmans, E., Heinsius, H.W. en Thijsse, Jac.P. (1983) Geïllustreerde flora van Nederland, 22ste druk: 869.
Uitspraak van de wetenschappelijke naam: Scrophulária nodósa
