Echte gamander, Teucrium chamaedreys, is een zeldzaam dwergstruikje van kalkrijke bodems met opvallend roze tot rood gekleurde bloemen. De onderlip van de tweezijdig symmetrische bloemen valt het meest in het oog. Meeldraden en stijl met stempels steken fier boven de een beetje schotelvormige bloem uit. De bladeren zijn elliptisch en hebben een gekartelde tot gelobde bladrand.
De overblijvende dwergstruik Echte gamander, Teucrium chamaedrys L., uit de Lipbloemenfamilie of Lamiaceae, heeft op het ondergrondse hoofdwortelstelsel liggende en verhoute stengels, die uitlopers vormen over de bodem. De liggende stengels zijn opstijgend en aan die opstijgende stengel ontwikkelen zich de bloeiwijzen.
De bladeren staan aan de liggende en opstijgende stengels tegenover elkaar en als je heel goed kijkt naar het verloop van de stengels zelfs kruisgewijs. De bladeren zijn ellipsvormig tot wat langgerekt en hebben een wigvormig naar de bladsteel lopende bladvoet. De bladeren zijn leerachtig en hebben een gekartelde tot gelobde rand. Ze lijken daardoor wel wat op kleine eikenbladeren wat is terug te zien in de soortsnaam 'chamaedrys', wat zoveel betekent als 'laag-bij-de-grondse-eik'. De bladeren zijn behaard en tot maximaal 4 cm groot.
De bloemen staan in schijnkransen die dicht boven elkaar staan waardoor de hele bloeiwijze wel wat van een aar weg heeft. De schutbladeren onder de schijnkransen lijken sterk op de gewone bladeren, maar naar boven toe worden ze kleiner en minder gelobd. De kelken zijn vijftandig en de bloemkroon valt op door de grootte van de onderlip. Met name de middenlob van deze uit drie kroonbladen vergroeide onderlip is in verhouding groot, lijkt wel uitgetrokken. De bovenlip is relatief klein ten opzichte van de onderlip en is in tweeën gespleten. De twee kroonbladen van de bovenlip liggen zo dicht tegen de drie lobben van de onderlip aan dat ze er een geheel mee lijken te vormen. De vier meeldraden, twee korte en twee lange, vanwege die twee lange meeldraden noemen we het een tweemachtige bloem, en de lange stijl met in twee lobben gespleten stempel steken boven de bloem uit. De kleur van de bloemen is bij het ontluiken licht roze, maar in de loop van het bestaan wordt de kleur steeds feller en donkerder tot rood toe.
Het bovenstandig vruchtbeginsel ontwikkelt zich na bestuiving en bevruchting tot een vierdelige splitvrucht.
MM_240813
Het areaal of verspreidingsgebied strekt zich uit over het zuiden van Europa en de aansluitende gebieden in Afrika, namelijk het Atlasgebied, en in Azië, en wel het zuidwestelijk deel. De uitbreiding in noordwestelijke richting bereikt het zuiden van Limburg, waar de van nature bij voorkeur op rotsachtige kalkbodem groeiende plant wat groeiplaatsen heeft gevonden. Overigens is het een geliefde plant in rotstuinen, waar je dan ook gekweekte vormen kunt aantreffen.
Echte gamander is als plantensoort op de Rode Lijst vanaf 2017 beschermd door de Wet Natuurbescherming. Echte gamander kent in de taxonomie twee ondersoorten. De ene ondersoort 'germanicum' tref je in Zuid-Limburg aan op open kalkbodem en als zoomplant wat meer in de schaduw, terwijl de andere ondersoort 'chamaedrys' is aan te treffen in de duinen bij Haarlem. Deze laatste ondersoort staat wat meer rechtop, heeft wat grotere bladeren en geen klierharen.
Voor meer uitgebreide informatie over de relaties met andere organismen, het milieu en de ecologie van Echte gamander verwijzen wij naar Weeda, E.J. et al., (1988) Nederlandse oecologische Flora. Wilde planten en hun relaties. Deel 3: 150.
Het determineren op wetenschappelijke basis kan gebeuren met behulp van Meijden, R. van der (2005) Heukels' Flora van Nederland, 23ste druk: 699. Of met de nieuwste druk van deze flora: Duistermaat, H(Leni). (2020) Heukels' Flora van Nederland, 24ste druk: 606-607.
Een andere gemakkelijke determinatie is mogelijk met Heijmans, E., Heinsius, H.W. en Thijsse, Jac.P. (1983) Geïllustreerde flora van Nederland, 22ste druk: 930.
Uitspraak (accenten) van de wetenschappelijke naam: Téucrium chamáedrys.
In het Duitse taalgebied: Edel-Gamander, Lippenblütengewächse.
